Tytuł projektu:
„Uwarunkowania decyzji edukacyjnych” – opracowanie metodologii zintegrowanych badań panelowych gospodarstw domowych oraz analiza wyników empirycznych
Projekt realizowany w ramach prac koordynowanych przez Instytut Badań Edukacyjnych (www.ude.edu.pl) w ramach projektu systemowego pn. „Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet III: Wysoka jakość systemu oświaty, Podziałanie 3.1.1 Tworzenie warunków i narzędzi do monitorowania, ewaluacji i badań systemu oświaty.
Celem projektu jest badanie procesu budowy kompetencji w polskim społeczeństwie, rozpatrywanego poprzez decyzje podejmowane na poziomie gospodarstwa domowego z perspektywy łączenia różnych aktywności życiowych w przebiegu życia.
W ramach podjętych prac nad metodologią zintegrowanych badań panelowych gospodarstw domowych dokonano diagnozy istniejącego dorobku, sformułowano szczegółowe hipotezy i pytania badawcze, opracowano narzędzia badawcze, zasady konstrukcji próby panelowej oraz prowadzenia panelu, a także zasady oceny uzyskanych wyników
Nasz zespół w ramach prac badawczych skupi się na pięciu głównych obszarach badawczych:
Przebieg procesu rozwoju kompetencji zróżnicowany według grup społeczno-ekonomicznych oraz w wymiarze regionalnym
Rozpoznanie zasadniczych determinant procesu rozwoju kompetencji, a zwłaszcza jego barier zróżnicowanych według etapu przebiegu życia zarówno w ujęciu makro (ogólnokrajowym oraz wojewódzkim) jak i na poziomie mezo (na poziomie powiatowym) oraz na poziomie gospodarstwa domowego
Występowanie konfliktu czasu i zasobów między rozwojem własnym a rozwojem kompetencji innych członków gospodarstwa domowego, w szczególności dzieci
Powiązania biografii edukacyjnych i zawodowych ze szczególnym uwzględnieniem wejścia na rynek pracy i wyjścia z rynku pracy
Postawy wobec uczenia się przez całe życie i ich wpływ na decyzje edukacyjne
Nasz zespół będzie realizował 11 następujących zadań badawczych:
Zadanie 1. Kształtowanie się ścieżek edukacyjnych członków gospodarstwa domowego: uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne. Typologia ścieżek edukacyjnych
Dr Barbara Minkiewicz
Cel badawczy
Celem prac badawczych podjętych w ramach tego zadania będzie identyfikacja istniejących ścieżek edukacyjnych, czynników determinujących ich przebieg oraz barier, które utrudniają lub uniemożliwiają realizację określonej ścieżki. Przyjęto przy tym, że ścieżka edukacyjna to sekwencja decyzji edukacyjnych, podejmowanych przez osobę badaną lub inną osobę (rodzice decydują o kształceniu dzieci), dotyczących uczestnictwa zarówno w ramach edukacji formalnej, jak i nieformalnej oraz pozaformalnej. Pochodną tych decyzji jest czas spędzony w placówkach edukacyjnych określonego typu oraz nabyte niepotwierdzone lub potwierdzone dyplomem/ świadectwem, certyfikatem umiejętności/ kompetencje. W wyniku podejmowanych decyzji edukacyjnych w przebiegu życia respondenta można wyróżnić biografię edukacyjną, którą tworzy sekwencja stanów edukacyjnych i czas pozostawania w tych stanach. Stany edukacyjne związane z udziałem w edukacji formalnej (od przedszkola do studiów trzeciego stopnia) a także nieformalnej i pozaformalnej na tym etapie przebiegu życia jest łatwiej zidentyfikować niż stany edukacyjne związane z udziałem w kształceniu osób dorosłych. Niewątpliwie w projekcie konieczne jest wyróżnienie ścieżek edukacyjnych, związanych z osiąganiem kolejnych poziomów kształcenia formalnego dzieci i młodzieży, uwzględniających też inne formy aktywności edukacyjnej, związanych z określonym etapem biografii edukacyjnej, oraz ścieżek edukacyjnych osób dorosłych. Innymi słowy, niezbędne jest rozróżnienie między różnymi fragmentami biografii edukacyjnej, wzajemnie powiązanymi.
Zadanie 2. Zamierzenia edukacyjne a realizacja ścieżek edukacyjnych – czynniki stymulujące i ograniczające aktywność edukacyjną w przebiegu życia, w tym wpływ zachowań dotyczących rodziny na wybory edukacyjne
Prof. dr hab. Irena E. Kotowska
Cel badawczy
Analiza zamierzeń edukacyjnych i biografii edukacyjnych, prowadzona z perspektywy przebiegu życia, czyni rozróżnienie między podejściem retrospektywnym i prospektywnym. Pierwsze podejście polega na odtworzeniu 1) własnych historii edukacyjnych dorosłych respondentów oraz 2) wyborów edukacyjnych dotyczących ich własnych dzieci. Drugie podejście dotyczy zamierzeń odnośnie własnej aktywności edukacyjnej oraz kształcenia dzieci. Stosowne pytania zadane w pierwszej rundzie badania osobom w wieku 15-64 lat.
Podejście retrospektywne ujmuje zatem biografie edukacyjne respondentów w wieku 15 lat i więcej w powiązaniu z ich biografią rodzinną (opuszczenie domu rodziców, utworzenie związku, rodzicielstwo, rozpad związku), zawodową (sekwencja stanów dotyczących statusu na rynku pracy i czasu pozostania w nich) i migracyjną oraz uwzględnia przesłanki tych wyborów edukacyjnych (aspiracje i oczekiwania, dostępność usług, koszt kształcenia), zasoby (materialne, czasu, opieki, kapitał rodzinny i społeczny). W tej analizie ze szczególną uwagą są potraktowane współzależności między decyzjami dotyczącymi rodziny (formowanie związku, decyzja o dziecku oraz o rozpadzie związku) a biografią edukacyjną.
Zadanie 3. Współzależności między przebiegiem edukacji i aktywności zawodowej – typy ścieżek edukacyjnych a przebieg pracy zawodowej
Dr Anna Ruzik-Sierdzińska
Cel badawczy
Celem prac podjętych w ramach tego zadania jest rozpoznanie jak sytuacja na rynku pracy, ujmowana makroekonomicznie, jak i osobista sytuacja jednostek wpływają na ich decyzje edukacyjne i aktywność edukacyjną. Uwaga badawcza będzie koncentrować się na rozpoznaniu zakresu konkurencyjności oraz komplementarności warunków podejmowania lub kontynuowania nauki przez osoby dorosłe względem ich aktywności zawodowej. Populacja badana to osoby w wieku 15-64 lata.
Zadanie 4. Wewnątrz i międzypokoleniowe zależności kształtowania kapitału ludzkiego w gospodarstwach domowych
Dr Anna Ruzik-Sierdzińska
Cel badawczy
Celem prac podjętych w ramach tego zadania jest rozpoznanie różnych mechanizmów podejmowania decyzji edukacyjnych z perspektywy pokoleń – uwzględniając zarówno pokolenia następujące po sobie (perspektywa wertykalna) oraz interakcje pomiędzy pokoleniami funkcjonującymi w tym samym czasie (perspektywy horyzontalna). Uwaga badawcza skoncentruje się na znanej z literatury tematu hipotezie o dziedziczeniu wykształcenia. Statystyki GUS (zob. GUS 2009, Kształcenie dorosłych) pokazują bowiem silny związek wykształcenia dzieci z wykształceniem rodziców. Celem zadania badawczego jest ukazanie szerszego wpływu poprzedniego pokolenia na wybory edukacyjne następnych generacji. Ponadto rozważana będzie siła wpływu grup rówieśniczych na aktywność edukacyjną w różnym wieku. Odrębną kwestią rozpatrywaną w ramach tego zadania będą inwestycje w kapitał ludzki ponoszone na poziomie gospodarstwa domowego (por. np. OECD, 2011), z czym wiąże się konieczność dokonywania wyborów w ramach gospodarstwa.
Zadanie 5. Formy aktywności edukacyjnej, koszty aktywności, w tym koszty alternatywne. Oszacowanie poziomu i zróżnicowania prywatnych wydatków na edukację formalną i pozaformalną
Dr Iga Magda
Cel badawczy
Prace badawcze tego zadania będą koncentrować się na rozpoznaniu procesów kształtujących uczestnictwo Polaków w różnych formach aktywności edukacyjnej i ponoszonych na nich kosztach, z uwzględnieniem kosztów alternatywnych. Wpisują się one w obszar badawczy dotyczący mikroekonomicznych uwarunkowań decyzji edukacyjnych, w tym konfliktu czasu i zasobów między rozwojem własnym a rozwojem kompetencji dzieci oraz kwestii postaw wobec konieczności kształcenia się przez całe życie i ich wpływu na decyzje edukacyjne. Główne cele badawcze tego zadania to:
· analiza współzależności między edukacją formalną, pozaformalną i nieformalnym uczeniem się; odpowiedź na pytanie, w jakim stopniu są one komplementarne, a w jakim substytucyjne;
· analiza roli zależności między edukacją formalną i pozaformalną oraz nieformalnym uczeniem się w miejscu pracy;
· poznanie determinant bierności edukacyjnjej, w tym w szczególności roli motywacji, świadomości i przekonań o wadze kształcenia się;
· analiza niespełnionych potrzeb edukacyjnych, częstotliwości ich występowania i ich determinant,
· poznanie skali i roli wydatków gospodarstw domowych na edukację pozaformalną; weryfikacja tezy o istotnym wpływie sytuacji dochodowej na prawdopodobieństwo korzystania z edukacji poza systemem formalnym (czynniki niefinansowe, w szczególności brak zainteresowania aktywnością edukacyjną w dorosłym życiu, mogą okazać się znacznie bardziej istotne),
· analiza powyższych zagadnień z uwzględnieniem interakcji z np. procesami demograficznymi w ramach gospodarstw domowych (w powiązaniu z zadaniem 2.).
Zadanie 6. Główne źródła deficytu kapitału ludzkiego w wymiarze mikro i makro, w ujęciu regionalnym oraz grup gospodarstw domowych
Prof. dr hab. Janusz Czapiński, dr Dorota Węziak-Białowolska
Cel badawczy
Przyjmuje się, że o poziomie i jakości kapitału ludzkiego świadczą: stan zdrowia, struktura demograficzna oraz stopień dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, czy preferencje seksualne, a także takie elementy jak [OECD, 2001, s.19]:
· umiejętności komunikacyjne (słuchania, mówienia, czytania i pisania) nie tylko w języku ojczystym, ale i w językach obcych, w tym przede wszystkich w języku angielskim, który jest głównym językiem stosowanym w internecie;
· umiejętność liczenia;
· cechy osobowościowe (dobrostan psychiczny, przedsiębiorczość, motywacja, wytrwałość, umiejętność samodzielnego uczenia się, umiejętność samodzielnego wydawania osądów, umiejętność dostosowywania się do zmieniających się warunków);
· zdolności interpersonalne, określane również mianem umiejętności miękkich (softskills – umiejętność pracy w grupie, zdolności przywódcze);
· inne wcześniej niezaklasyfikowane elementy (umiejętność korzystania z technologii informacyjno-telekomunikacyjnych, posiadana wiedza, umiejętność samodzielnego rozwiązywania problemów).
Celem głównym tego zadania będzie rozpoznanie uwarunkowań środowiskowych związanych m.in. z normami i wzorcami kulturowymi, wychowaniem, stylem życia i wydarzeniami życiowymi.
Zadanie 7. Współzależności między wykluczeniem społecznym a edukacją
Prof. dr hab. Tomasz Panek
Cel badawczy
Celem badania będzie zarówno analiza przyczyn (czynników) wykluczenia w obszarze szeroko rozumianej edukacji (wychowanie przedszkolne, szkoły podstawowe i gimnazjum, szkoły ponadgimnazjalne, szkoły wyższe) dzieci i młodzieży oraz dorosłych, jak i wpływ niskiego poziomu wykształcenia i braku kompetencji na wykluczenie społeczne w różnych obszarach. Badanie zrealizowane w ramach tego zadania powinno dostarczyć nie tylko informacji dotyczących czynników wykluczających z edukacji oraz ocen ich siły oddziaływania na to wykluczenie, ale także umożliwić rozpoznanie powiązań pomiędzy tymi czynnikami. Pozwoli ono również określić profile społeczno-demograficzne osób wykluczonych z edukacji. Jednocześnie zostanie oceniony wpływ wsparcia finansowego dla dzieci i młodzieży oraz osób dorosłych w obszarze edukacji (zasiłek rodzinny, stypendium szkolne itd.) na zmniejszenie zagrożenia wykluczeniem z edukacji. Badanie pozwoli wreszcie na identyfikację obszarów wykluczenia społecznego, w których na wykluczenie to oddziałuje niski poziom wykształcenia i brak kompetencji oraz na ocenę stopnia tego oddziaływania.
Zadanie 8. Wpływ krajowej i lokalnej polityki edukacyjnej na decyzje edukacyjne
Prof. dr hab. Tomasz Szapiro, prof. dr hab. Tomasz Kuszewski
Cel badawczy
Celem prac badawczych podjętych w ramach tego zadania będzie rozpoznanie procedur decyzyjnych ze względu na ich strukturę i efektywność. Prace badawcze realizowane w ramach tego zadania będą obejmowały studia nad aktami legislacyjnymi stanowiącymi o ustroju edukacyjnym na wszystkich poziomach edukacji w Polsce, dokumenty ministerialne, materiały prasowe, opracowania ośrodków uczelnianych w celu rozpoznania instrumentów oraz podmiotów oddziałujących na decyzje edukacyjne jednostek. Prace podjęte w tym zadaniu badawczym pozwolą rozpoznać podstawy konstruowania mechanizmów rozwoju kompetencji zarówno w perspektywie grup społeczno-ekonomicznych jak i w perspektywie regionalnej. Jest to równoznaczne z identyfikacją czynników wspomagających procesy rozwoju kompetencji, jak i identyfikację czynników spowalniających te procesy. Badanie będzie również osadzone na tle rozwiązań przyjętych w innych krajach Unii Europejskiej.
Proponowane kraje do badania porównawczego: to Polska, Finlandia, Niemcy, Czechy oraz Węgry. Wybór ten stwarza możliwość prowadzenia uproszczonej analizy komparatywnej rozwiązań w obrębie różnych systemów edukacyjnych z uwzględnieniem zróżnicowania innowacyjności, wielkości populacji, stopnia zaawansowania gospodarki oraz specyfiki post-transformacyjnej.
Badanie będzie uwzględniało fakt, że polityka edukacyjna ma, oprócz wymiaru krajowego, również wymiar lokalny. Zwiększające się uprawnienia samorządów do podejmowania decyzji w zakresie prowadzenia i finansowania placówek edukacyjnych będą miały w przyszłości coraz bardziej znaczący wpływ na kształt krajowej oferty edukacyjnej, możliwości terytorialnego jej zróżnicowania zarówno pod względem ilości, jak i jakości.
Zróżnicowanie terytorialne rynku edukacyjnego w Polsce na wszystkich poziomach systemu edukacyjnego jest wynikiem decyzji edukacyjnych konstytuujących zarówno podaż usług edukacyjnych jak i popyt na te usługi.
Pierwszą grupą decyzji są decyzje o podaży usług edukacyjnych. Decyzje te podejmują organy, które zgodnie z prawem mogą zakładać i prowadzić instytucje edukacyjne. W przypadku przedszkoli są to samorządy gminne, samorządy powiatowe, Ministerstwo Obrony Narodowej, organizacje społeczne i stowarzyszenia, organizacje wyznaniowe, fundacje, oraz inne osoby prawne i fizyczne. W przypadku szkół publicznych są to organy administracji rządowej lub jednostki samorządu terytorialnego (gmina, powiat, województwo) lub inne osoby prawne lub fizyczne przy spełnieniu warunku, że szkoły podstawowe i gimnazja mogą być wyłącznie publiczne lub niepubliczne o uprawnieniach szkoły publicznej oraz szkoły wyższe mogą być państwowe albo niepaństwowe.
Efektem wieloletniego procesu decyzyjnego jest ukształtowanie się sieci placówek wychowania przedszkolnego i szkół na poziomach nauczania od podstawowego do policealnego. Instytucje powołujące albo reformujące istniejące szkoły decydują o ich profilu i oferowanej liczbie miejsc. W przypadku szkół podstawowych i gimnazjów oferowana na danym terenie liczba miejsc w szkołach musi umożliwiać wypełnienie obowiązku szkolnego. W przypadku szkół ponadgimnazjalnych liczba miejsc w szkołach musi umożliwiać wypełnienie obowiązku nauki.
Można oczekiwać, że w wyniku procesu decyzyjnego liczba miejsc w szkołach podstawowych i gimnazjach zapewnia wypełnienie obowiązku szkolnego, chociaż warunki korzystania z usług edukacyjnych są terytorialnie zróżnicowane.
W przypadku szkół ponadgimnazjalnych decyzje o podaży usług edukacyjnych powinny uwzględniać preferencje konsumentów tych usług (liczba miejsc w liceach ogólnokształcących a liczba miejsc w szkołach zawodowych, struktura liczby miejsc w liceach profilowanych) oraz jednocześnie dostosowywać możliwe ścieżki edukacyjne do potrzeb przyszłego rynku pracy.
Istotnym ograniczeniem decyzji tworzącej podaż usług edukacyjnych od poziomu przedszkolnego do poziomu policealnego są możliwości finansowania szkół np. z budżetów samorządów.
Podaż usług edukacyjnych na poziomie wyższym jest determinowana w dużym stopniu przez zastany zasób miejsc w państwowych szkołach wyższych. Możliwości manewru państwa w tworzeniu nowych uczelni są ograniczone przez możliwości budżetu państwa i silną konkurencję ze strony niepaństwowych szkół wyższych.
Popyt ogółem na usługi edukacyjne na poziomie wychowania przedszkolnego oraz szkolnictwa na poziomie podstawowym i gimnazjalnym wynika z zachowań edukacyjnych determinowanych przez ustawowo regulowany obowiązek szkolny. Na tych etapach kształcenia dowolność kształtowania ścieżek edukacyjnych jest bardzo mocno ograniczona. Indywidualne decyzje konsumentów usług edukacyjnych kształtują dopiero popyt na usługi szkolnictwa ponadgimnazjalnego i wyższego. Decyzje o wyborze szkoły ponadgimnazjalnej są w dużym stopniu ograniczone przez podaż usług na tym poziomie edukacyjnym w najbliższym otoczeniu konsumenta, ponieważ trudno oczekiwać mobilności od ludzi w wieku 17 i 18 lat. Dopiero decyzja o podjęciu studiów wyższych i wyborze kierunku studiów jest w mniejszym stopniu uwarunkowana terytorialnie.
Oba ciągi decyzji, tych tworzących podaż usług edukacyjnych i tych kształtujących popyt, podlegają optymalizacji. Tak jak ograniczenia obu rodzajów decyzji nie są trudne do ustalenia, tak kryteria optymalności są dyskusyjne. Można rozważać kryteria indywidualne i kryteria ogólnospołeczne.
Zadanie 9. Symulacyjna analiza skutków zmian polityki finansowania w systemie edukacyjnym dla decyzji edukacyjnych gospodarstw domowych
Prof. dr hab. Tomasz Szapiro, prof. dr hab. Tomasz Kuszewski
Cel badawczy
Celem podjętych prac będzie rozpoznanie skutków zmienności polityki edukacyjnej w zakresie indywidualnych decyzji edukacyjnych. Zadanie jest w całości zanurzone w obszarze badawczym poszukiwania głównych czynników kształtujących proces rozwoju kompetencji w skali makro. Analiza symulacyjna umożliwia elastyczny i sekwencyjny przegląd różnych zestawów takich czynników, co pozwoli na modelowanie m.in. stanu i użytkowania zasobów, zarówno w wymiarze indywidualnym jak zagregowanym do skali całej gospodarki, służących rozwojowi kompetencji członków polskiego społeczeństwa we wszystkich grupach wieku. Podstawą prac badawczych prowadzonych w tym zadaniu będą akty legislacyjne stanowiące ustrój edukacyjny, wybrane regulacje jednostek uczelnianych dotyczące opłat, studia literaturowe; wewnętrzne analizy systemów regulacyjnych różnej skali oraz wyniki innych zespołów badawczych w projekcie (dane uzyskane z ankiet przeprowadzanych w bieżącym badaniu gospodarstw domowych), które będą wykorzystywane w budowie modeli analitycznych.
Zadanie 10. Systemy finansowania edukacji - przejście od finansowania publiczno-prywatnego edukacji do mieszanych źródeł finansowania
Prof. dr hab. Tomasz Szapiro, prof. dr hab. Tomasz Kuszewski
Cel badawczy
Celem prac będzie rozpoznanie specyfiki zmiany systemu finansowania edukacji. System finansowania edukacji bez wątpienia determinuje możliwości świadczenia usług edukacyjnych, a co za tym idzie, wpływa bezpośrednio na kształt procesu rozwoju kompetencji w polskim społeczeństwie. Wydaje się, że tematyka tego zadania badawczego znajduje się bezpośrednio w obszarze badawczym zmierzającym do rozpoznania zasadniczych determinant procesu rozwoju kompetencji. Podstawową prac badawczych prowadzonych w ramach tego zadania będą studia literaturowe, klasyfikacje i bazy danych makroekonomicznych, dane krajowe i dane samorządowe o wydatkach na edukację oraz wyniki innych zespołów badawczych w projekcie (dane uzyskane z ankiet przeprowadzanych w bieżącym badaniu), które będą wykorzystywane w kalibracji modeli symulacyjnych.
Zadanie 11. Uwarunkowania zachowań gospodarstw domowych w kontekście polityki lokalnej: wpływ czynników lokalnych na zachowanie gospodarstw domowych
Mgr Agata Komendant-Brodowska
Cel badawczy
Zadanie to ma na celu określenie, w jaki sposób uwarunkowania lokalne wpływają na decyzje członków gospodarstwa domowego dotyczące procesu rozwoju kompetencji. Wpisuje się ono w szerszy problem poszukiwania kluczowych czynników wpływających na to, jakie decyzje edukacyjne podejmują Polacy (obszar badawczy 2, „Rozpoznanie zasadniczych determinant procesu rozwoju kompetencji, a zwłaszcza jego barier zarówno w ujęciu makro (ogólnokrajowym oraz wojewódzkim) jak i na poziomie mezzo (na poziomie powiatowym) oraz na poziomie gospodarstwa domowego, zróżnicowanych według etapu przebiegu życia”). W ramach zadania zbadany zostanie dostęp gospodarstw domowych do usług edukacyjnych oferowanych przez system edukacji formalnej i poza formalnej. Dostęp do tych form uczenia się jest zróżnicowany regionalnie oraz lokalnie. Jednym z celów zadania jest pokazanie tego zróżnicowania oraz tego, jak jest ono powiązane z efektami w postaci konkretnych decyzji edukacyjnych.
W ramach zadania jako uwarunkowania lokalne rozumiana będzie szeroko pojęta charakterystyka miejsca zamieszkania członków gospodarstwa domowego, w szczególności charakterystyka związaną z ofertą edukacyjną. Można przypuszczać, iż lokalne uwarunkowania będą miały w największym stopniu wpływ na: ofertę dostępną dla gospodarstwa domowego (co w ogóle jest dostępne - nie tylko same instytucje edukacyjne, ale też biblioteka, księgarnia, szkoły językowe, dostęp do Internetu) oraz koszty różnych alternatyw dostępnych dla gospodarstwa domowego (koszty związane z dojazdami, wyjazdem do większego miasta na studia itp.).
Rada naukowa:
Prof. dr hab. I. Elżbieta Kotowska (iekoto@sgh.waw.pl) – przewodnicząca rady naukowej projektu
Prof. dr hab. Janina Józwiak (ninaj@sgh.waw.pl)
Prof. dr hab. Tomasz Panek (tompa10@interia.pl) – vice przewodniczący rady naukowej projektu
Prof. dr hab. Małgorzata Rószkiewicz (mroszki@sgh.waw.pl) – koordynator projektu
Dr Katarzyna Saczuk (katarzyna.saczuk@gmail.com) – sekretarz naukowy projektu
Zobacz publikację drugiej rundy badania.