J. Czarzasty, Cz. Kliszko (2018), Świat (bez) pracy.Od Fordyzmu Do Czwartej Rewolucji Przemysłowej, Warszawa: Szkoła Główna Handlowa w Warszawie.

 

W drugiej dekadzie XXI w. jesteśmy świadkami i współuczestnikami wielu ważnych, choć często nieprzystających do siebie, a niekiedy wzajemnie sprzecznych prądów w kluczowych obszarach życia społecznego: gospodarce, technice, polityce i kulturze. Do dyskutowanych obecnie z największym ożywieniem tematów należy bez wątpienia przyszłość pracy, którą kształtują zmiany w każdym z wymienionych obszarów. Dyskurs na temat przyszłości pracy jest szeroki, problematyka ta jest przedmiotem analiz i refleksji przekraczających granice dziedzin i dyscyplin naukowych. Spektrum debaty można wyznaczyć, używając jako punktów demarkacyjnych pojęć fordyzmu i czwartej rewolucji przemysłowej. Fordyzm to etykieta należącego już do przeszłości świata zmechanizowanego, zdominowanego przez człowieka, dążącego do pełnego zatrudnienia, cechującego się standaryzacją produkcji oraz konsumpcji, dialogiem między kapitałem a pracą, a jednocześnie alienacją. Czwarta rewolucja przemysłowa - proces zacierania się granic między człowiekiem i maszyną, pracą ludzką i zrobotyzowaną - jest z kolei symbolem świata, który na naszych oczach właśnie ?się staje". Jej cechy charakterystyczne, jej skutki nie zawsze jeszcze są widoczne, a tym bardziej zrozumiałe dla przeciętnego obserwatora, ale na pewno warte zastanowienia, poddania prognozie czy analizie naukowej. Czy stoimy wobec perspektywy ?końca pracy", czy też praca zmieni jedynie swój charakter? Na przekór neoludystom nie byłoby to niczym szczególnym, raczej potwierdzeniem zwykłej kolei rzeczy - ani wynalezienie koła, ani maszyny parowej, ani elektryczności, ani komputera nie wyeliminowało pracy ludzkiej! Czy malejąca podaż pracy przełoży się na napięcia społeczne? Czy remedium na nie byłby dochód podstawowy? Czy uwagę rosnącego segmentu populacji trzeba będzie zająć innymi niż praca formami aktywności? Czy zaspokojenie, nawet na wysokim poziomie, potrzeb bytowych ludzi pozbawionych pracy powstrzyma proces narastania poczucia deprywacji? Czy praca stanie się przywilejem nielicznych, co zmieni oblicze społecznych nierówności, skutkując podziałami quasi-feudalnymi? Czy pozycja pracowników wobec pracodawców ulegnie osłabieniu, czy raczej się wzmocni, a w konsekwencji czy w stosunkach pracy zyska na znaczeniu wymiar indywidualny czy zbiorowy? Czy pojęcia ?pracownika" i ?pracodawcy" będą nadal adekwatne? Czy praca jako wartość uzyska nowe znaczenia? Pytania można mnożyć, ze świadomością, że udzielane na nie odpowiedzi nigdy nie pozwolą przewidzieć przyszłości, jednak dadzą szansę na nakreślenie różnych scenariuszy zmiany społecznej. Prezentowana książka zawiera zbiór osiemnastu opracowań, w których autorzy podejmują próby udzielenia odpowiedzi na niektóre z wyżej postawionych pytań lub zadają nowe, próbując na nie jednocześnie odpowiedzieć.

Zbiór otwiera tekst Grzegorza Szulczewskiego, dla którego widmo świata bez pracy nabiera realnego wymiaru. Istotnym problemem w tej perspektywie staje się sytuacja człowieka, który dotąd wiązał sens życia z pracą, czerpał z niej satysfakcję. Autor, odwołując się do historii, filozofii, teorii ekonomii, literatury pięknej, wskazuje kierunki poszukiwania sensu życia w świecie bez pracy, upatrując szansę w powrocie do mniej docenianych w epoce pracy aktywności, jak i kreacji ich nowych form. Na koniec stawia pytania. Na ile człowiek będzie dzięki nim szczęśliwy, czy zachowa sens życia?

Z kolei Wojciech Paprocki przedstawia koncepcję Przemysłu 4.0 i cechy gospodarki cyfrowej 4.0, w której coraz szersze zastosowanie mają rozwiązania określane mianem wąskiej sztucznej inteligencji oraz liczne technologie wschodzące. Przedstawienie to ma być podstawą do ukazania wymiaru wyzwań stojących przed nauczycielem akademickim w nadchodzącej epoce. Nowe przestrzenie penetracji, szansa realizacji oryginalnych interdyscyplinarnych projektów badawczych, uruchamiania nowatorskich pod względem treści i form zajęć dydaktycznych to tylko niektóre z nich

Jerzy Bartkowski podejmuje temat relacji między pracą i polityką w społeczeństwie industrialnym i jej ewolucji. Przedstawia opinie autorów, którzy reprezentują odmienne poglądy na temat przyszłości pracy: od jej trwałości (U. Beck), poprzez zmianę jej istoty (R. Florida) do jej zaniku (J. Rifkin). Zmiany w charakterze pracy powodują zmiany w tożsamości jednostek i wywierają wpływ na uwarstwienie społeczne. Autor stawia kluczowe pytanie: Jak będą w przyszłości wyglądały relacje między pracą a polityką?

Witold Morawski, wychodząc założenia, że nie ma alternatywy dla rozwijania powiązań zewnętrznych w dobie globalizacji, wskazuje na powiązania między władzą, geografią i wiedzą jako szansę rozwojową dla Polski. Odwołuje się do czterech tradycji geopolitycznej wyobraźni, a mianowicie: Polska w ?Europie ojczyzn", Polska w federalnej Europie, ?rodzina polska", ?peryferyjna Polska", wskazując wizje wykorzystania przestrzeni geograficznej po roku 1989.

Nawiązanie do "peryferyjnej Polski" ma miejsce w opracowaniu Guglielmo Meardiego, który rozważa problem pracy i demokracji na wschodnich i południowych peryferiach Unii Europejskiej. Jak zauważa, losy pracowników i demokracji na peryferiach nie układają się na ogół zgodnie z teoretycznymi regułami ekonomicznej czy politycznej modernizacji. Szczególną uwagę skupia na Polsce, podejmując próbę wyjaśnienia przyczyn rozczarowania demokracją w wymiarze gospodarczym, społecznym i przemysłowym.

Andrzej Przestalski i Paweł Ruszkowski, wychodząc od tezy o śmierci klas, prezentują w swoim opracowaniu koncepcje struktury społecznej i wybrane aspekty stanu świadomości wyróżnionych klas i warstw społecznych we współczesnej Polsce. Ważnym czynnikiem kształtującym świadomość społeczną jest miejsce jednostki w strukturze społecznej, jej przynależność do określonych klas i warstw społecznych

Krzysztof Jasiecki podejmuje problematykę badań nad zjawiskiem indywidualnego bogactwa z uwzględnieniem wielości jego społecznych znaczeń, charakteru relacyjnego w wymiarze strukturalnym i ekonomicznym, a także wielowymiarowych uwarunkowań kulturowych i odmienności kontekstów porównawczych. Przedstawia zasadniczy przedmiot oraz wybrane obszary badań nad bogactwem i charakteryzuje główne trudności w badaniach nad bogactwem.

Ryszard Rapacki uzasadnia potrzebę odpowiedniego dostosowania i rozszerzenia standardowych ram koncepcyjnych i metodologicznych do analizy kapitalizmu w byłych krajach socjalistycznych, tak aby pozwoliły one uchwycić osobliwości instytucjonalne tych krajów, uwzględnić je przy tworzeniu szerszych, zmodyfikowanych typologii modeli kapitalizmu współistniejących w Unii Europejskiej. Autor poddaje analizie wpływ dokonującej się współcześnie czwartej rewolucji przemysłowej na zmiany istniejącej w naszym kraju architektury instytucjonalnej konstytuującej model. Przedstawia kierunki ewolucji powstałego w Polsce modelu ?kapitalizmu patchworkowego".

Andrzej Sławiński i Jerzy Hausner przedstawiają wpływ zmian na rynku pracy na politykę pieniężną, która po II wojnie światowej stała się głównym instrumentem polityki stabilizacyjnej. Jednak przewlekła recesja wywołana globalnym kryzysem bankowym lat 2007-2009 znacznie zmniejszyła skuteczność tej polityki w następstwie wystąpienia długiego okresu nietypowo niskiej inflacji i niskich stóp procentowych. Jako jeden z głównych powodów tej sytuacji wskazywane są zmiany strukturalne, jakie następowały na rynkach pracy od lat 80. ubiegłego wieku.

Jolanta Gładys-Jakóbik na kanwie analiz przebiegu procesów modernizacji polskiej gospodarki podejmuje temat przeszkód stojących na drodze rozwoju Polski, określanych mianem barier kulturowych, mentalnych, historycznych czy też psychologicznych. Chodzi o takie wizje rozwoju, które łączy wspólne przekonanie, że to właśnie sfery szeroko rozumianej kultury i psychiki stanowią współcześnie główne płaszczyzny, na których możliwe jest zdynamizowanie rozwoju Polski.

Wiesława Kozek pochyla się nad bezrobociem, problemem społecznym, który był, jest i zapewne będzie z nami, mimo że od ubiegłego stulecia usiłuje się z nim na różne sposoby walczyć. Nowe czynniki sprzyjające bezrobociu (globalizacja, postęp techniczny) konfrontowane są w rozdziale z innowacyjnymi metodami ograniczania go. Wiele z tych sposobów (instrumentów) znajduje się jeszcze w fazie eksperymentalnej, dopiero przebija się z marginesu do głównego nurtu debaty publicznej, spotykając się niejednokrotnie z brakiem zrozumienia i akceptacji.

Technika jako czynnik zmian na rynku pracy interesuję Urszulę Kurczewską. Autorka analizuje wpływ nowatorskich rozwiązań technicznych, takich jak sztuczna inteligencja, Internet rzeczy, czy blockchain na rynek pracy i jego charakter. Warto podkreślić, że wnioski brzmią dość optymistycznie: mimo że czwarta rewolucja przemysłowa może początkowo niszczyć istniejące miejsca pracy i eliminować pewne zawody, to zarazem otworzy przestrzeń dla powstawania nowych zawodów i nowych możliwości zatrudnienia.

Katarzyna Żukrowska również bierze pod lupę wpływ techniki, a dokładnie technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) na rynek pracy. Autorka wskazuje, że rynek i czwarta rewolucja przemysłowa dają ludziom zwalnianym z tradycyjnych branż szanse znalezienia zatrudnienia w nowych przedsiębiorstwach, pod warunkiem, że zarówno rynek, jak i ludzie są do nich przygotowani. Zauważa, że zmieniający się pod wpływem ICT rynek pracy wymaga odpowiedniego przygotowania w sferze edukacyjnej, polityce wspierania nowych inicjatyw (swobody podejmowania ryzyka, mechanizmów rozkładających to ryzyko) oraz współpracy międzynarodowej.

Jacek Męcina oferuje wgląd w proces ewolucji polityki społecznej od modelu welfare do workfare, z uwzględnieniem znaczenia inwestycji w jakość pracy. Odnosząc się do zagadnień związanych z pracą, autor skupia się na kluczowych wyzwaniach rozwojowych, jakie tworzą cyfryzacja, robotyzacja, zmiany demograficzne z perspektywy polityki społecznej i prawa pracy.

Jan Czarzasty, Vera Trapmann, Adam Mrozowicki i Magdalena Andrejczuk wnoszą do tomu wątek prekaryjny, przedstawiając wyniki analizy porównawczej danych ilościowych i jakościowych zgromadzonych w ramach badań projektu PREWORK (Młodzi pracownicy prekaryjni w Polsce i w Niemczech: socjologiczne studium porównawcze warunków pracy i życia, świadomości społecznej i aktywności obywatelskiej) w Polsce i w Niemczech. Projekt PREWORK jest współkierowany przez Juliusza Gardawskiego oraz Verę Trappmann. Pomimo zaobserwowanych różnic, analizy jakościowe i ilościowe sugerują, że młodzi ludzie w obu badanych krajach w niewielkim stopniu poddają krytyce swoje prekaryjne warunki pracy, a obiektywne doświadczenia prekaryzacji nie determinują w jednoznaczny sposób ich świadomości ekonomicznej i strategii życiowych.

Rafał Towalski stawia ważne pytania o pozycję i rolę związków zawodowych w świecie kapitalizmu kognitywnego, czyli nowej fazy istnienia stosunków kapitalistycznych, określanego przez nowe mechanizmy akumulacji kapitału a skutkującego głębokimi przemianami stosunku między pracą a kapitałem w ramach tzw. gospodarki opartej na wiedzy. Według autora związki zawodowe mogą się w tym świecie odnaleźć i pomóc w korekcie nowego reżimu akumulacji kapitału, jednak niezbędnym warunkiem tego jest zdefiniowanie na nowo interesu klasowego w świecie pracy bez stanowiska pracy i umowy o pracę.

Piotr Ostrowski również podejmuje temat przyszłości związków zawodowych w świecie jakże odmiennym od tego, w którym organizacje te osiągnęły w ubiegłym stuleciu szczyt swojej potęgi - ?świata fordowskiego". W swoim rozdziale autor koncentruje się na najważniejszych wyzwaniach, przed którymi stoją obecnie zbiorowe reprezentacje interesów pracowniczych, przybliża dyskusje naukowe dotyczące rewitalizacji związków zawodowych, a także przedstawia przegląd zastosowań koncepcji rewitalizacyjnych w polskich warunkach, zwracając przy tym uwagę na specyficzny środkowoeuropejski, pod wieloma względami odmienny od zachodniego, kontekst postfordowskiej transformacji.

Zmierzch świata fordyzmu jest także tematem zamykającego tom rozdziału

Sławomira Adamczyka i Barbary Surdykowskiej. Autorzy zastanawiają się nad tym, jak związki zawodowe uporają się z wyzwaniem przedefiniowania swojej roli w warunkach transformacji już nie na odcinku fordyzm-postfordyzm, ale znacznie bardziej dalekosiężnej, prowadzącej do świata zdominowanego przez automatyzację i roboty, w którym zanika prosta dychotomia praca-kapitał, zastępowana przez relacje sieciowe, nie tylko w gospodarce, ale we wszystkich obszarach życia społecznego. Spośród trzech scenariuszy działania związków zawodowych w podlegającym radykalnej zmianie otoczeniu, czyli oporu przed zmianami, towarzyszenia zmianom i łagodzenia ich skutków oraz podejmowania inicjatyw (np. dotyczących budowy gospodarki zeroemisyjnej) najbardziej prawdopodobna, a zarazem niezbędna dla przetrwania tych organizacji wydaje się opcja druga, wymagająca jednak w pierwszym rzędzie pogodzenia się z potrzebą modyfikacji własnej roli. Profesor Juliusz Gardawski przez całe swoje życie zawodowe zajmował się pracą w jej rozmaitych aspektach. Mamy nieśmiałą nadzieję, że ta poświęcona pracy i wyzwaniom dla niej niesionym przez obecny przełom cywilizacyjny książka, owoc pracy szerokiego grona osób umotywowanych do tej pracy szacunkiem i sympatią dla Jubilata, zyska Jego aprobatę.